Η οικονομία της καφετζούς δεν θα σώζει πάντα…
Όταν καταρρέουν τουρισμός και ναυτιλία, έρχεται η χρεοκοπία – Το ελληνικό πάθημα και ο κίνδυνος νέας κρίσης Όταν ο ηγέτης μιας χώρας υμνεί μια καφετζού ως υπόδειγμα «ελληνικής επιχειρηματικότητας», ίσως δεν χρειάζεται άλλη απόδειξη ότι η οικονομία της ξαπλώστρας και του φρέντο όχι μόνο δεν μας έσωσε, αλλά μας απειλεί ξανά.
Το 2009–2015 πληρώσαμε ακριβά αυτή την αυταπάτη. Τώρα, με την Ευρώπη να τρέμει μπροστά στο φάσμα νέων κρίσεων και τις γεωπολιτικές αναταράξεις να αλλάζουν τον χάρτη του παγκόσμιου εμπορίου, η Ελλάδα μοιάζει και πάλι εκτεθειμένη.
Τουρισμός και ναυτιλία —ξαπλώστρα και πλοίο— είναι οι δύο πυλώνες στους οποίους στηρίχθηκε η «ανάπτυξη» των τελευταίων δεκαετιών. Κι όμως, πίσω από τους αριθμούς που μοιάζουν εντυπωσιακοί, η πραγματικότητα παραμένει εύθραυστη: χαμηλή παραγωγικότητα, ελάχιστη βιομηχανική βάση, ανύπαρκτη τεχνολογία, εξαγωγές περιορισμένες στα ίδια και τα ίδια.
Για παράδειγμα, όπως επισημαίνει η Morgan Stanley σε πρόσφατη έκθεσή της, «η ελληνική οικονομία στηρίζεται εδώ και χρόνια στους ξένους επισκέπτες.
Αν η ελκυστικότητα της χώρας υποχωρήσει – όχι λόγω ποιότητας, αλλά λόγω συναλλαγματικού κόστους – τότε τα τουριστικά έσοδα μπορεί να γνωρίσουν ύφεση για πρώτη φορά μετά την πανδημία.
Και τότε, το 20% του ΑΕΠ κινδυνεύει να εξατμιστεί».
Το χρέος
… Το κρατικό χρέος έχει να κάνει με τις υποχρεώσεις που έχει ένα κράτος και, γενικά, είναι κοινός τόπος πως το χρέος το οποίο εκδίδεται από κυβερνήσεις είναι ασφαλές.
Ως εκ τούτου, οι αποδόσεις που προσφέρουν αυτού του τύπου τα χρεόγραφα είναι συνήθως χαμηλές. Οι φοιτητές οικονομικών και διαχείρισης επενδύσεων γνωρίζουν τη φράση: «Το κράτος πάντα πληρώνει…».
Η πεποίθηση αυτή ισχύει στις περισσότερες περιπτώσεις, με λίγες εξαιρέσεις κατά τις οποίες ένα κράτος δεν καταφέρνει να ανταποκριθεί στις υποχρεώσεις του.
Αν και σπάνιες, τέτοιες καταστάσεις έχουν πράγματι συμβεί.
Μιλάμε για κρίση κρατικού χρέους όταν μια κυβέρνηση αδυνατεί να αποπληρώσει τα χρέη της, είτε αυτά είναι εσωτερικά είτε εξωτερικά, για λόγους που μπορεί να περιλαμβάνουν κακές δημόσιες πολιτικές, υπερβολικό δανεισμό ή άλλες οικονομικές προκλήσεις.
Σε τέτοιες περιπτώσεις, μια χώρα που αντιμετωπίζει κρίση χρέους τείνει να χρεοκοπεί και ενδέχεται να χρειαστεί εξωτερική βοήθεια.
Οι άμεσες και πιο ορατές συνέπειες μιας κρίσης τέτοιου είδους περιλαμβάνουν την απώλεια εμπιστοσύνης των επενδυτών, τη φυγή κεφαλαίων, την υποτίμηση του νομίσματος και οικονομική και κοινωνική αστάθεια.
Η ελληνική κρίση
Ένα λυπηρό αλλά χαρακτηριστικό παράδειγμα, που πολλοί αναγνώστες θυμούνται εύκολα, είναι η ελληνική κρίση χρέους της δεκαετίας του 2010. Συντελέστηκε στην καρδιά του δυτικού ευρωπαϊκού πολιτισμού και σε σύγχρονους καιρούς, τραβώντας την προσοχή της δυτικής ακαδημαϊκής κοινότητας, των μέσων ενημέρωσης και των πολιτικών κύκλων, προκαλώντας σφοδρές αντιδράσεις και σχόλια.
Η ίδια η έννοια της Ευρωπαϊκής Ένωσης και του ευρώ αμφισβητήθηκε ανοικτά, ενώ το ΔΝΤ αντιμετωπίστηκε στη Δύση όπως ακριβώς συνηθίζεται σε αναπτυσσόμενες χώρες.
Ο βραβευμένος με Νόμπελ οικονομολόγος Joseph Stiglitz δήλωσε: «Η ελληνική κρίση δεν είναι κρίση χρέους – είναι κρίση της ελαττωματικής οικονομικής δομής της Ευρωζώνης και, κυρίως, της Ελλάδας».
Για τον ίδιο, οι άκαμπτοι δημοσιονομικοί κανόνες της Ευρωζώνης φταίνε περισσότερο από τη διαχείριση της Ελλάδας. Φοβούμενη μετάδοση της κρίσης στην υπόλοιπη Ευρώπη, η Guardian προειδοποίησε: «Η Ελλάδα είναι το καναρίνι στο ανθρακωρυχείο της κρίσης της Ευρωζώνης».
Στην Ελλάδα, αυτή η κρίση κρατικού χρέους αποκαλούνταν απλώς «η Κρίση».
Εκτός Ελλάδας, οι περισσότεροι συνέδεσαν την ελληνική κρίση χρέους με τον υπερδανεισμό ή, όπως το έθεσαν χαρακτηριστικά κάποια τμήματα του γερμανικού και βρετανικού Τύπου, με το ότι οι Έλληνες «ζούσαν πέρα από τις δυνατότητές τους».
Το γερμανικό περιοδικό Der Spiegel το περιέγραψε έτσι: «Μια χώρα που έζησε πάνω από τις δυνατότητές της αντιμετωπίζει τώρα την πραγματικότητα», υποστηρίζοντας ότι η Ελλάδα είναι υπεύθυνη για την ίδια της την καταστροφή.
Ωστόσο, στην Ελλάδα, πολλοί γρήγορα θυμούνται τη σύνδεση της κρίσης με τη Μεγάλη Ύφεση, που ξεκίνησε στα τέλη του 2007 και διήρκεσε μέχρι τα μέσα του 2009, σηματοδοτώντας μια περίοδο παγκόσμιας οικονομικής κάμψης.
Ανεξαρτήτως της οπτικής κάποιου, τα γεγονότα δείχνουν ότι η παγκόσμια χρηματοπιστωτική κρίση που ξεκίνησε στα τέλη του 2007 έπληξε σοβαρά δύο βασικούς τομείς εσόδων της Ελλάδας: τον τουρισμό και τη ναυτιλία, αποδυναμώνοντας έτσι την οικονομία της.
Η απώλεια αυτών των εσόδων σήμανε μείωση φορολογικών εισπράξεων και αύξηση του χρέους, αφήνοντας την Ελλάδα ανίκανη να δανειστεί με βιώσιμους όρους.
Η Ελλάδα εμφάνιζε διαρθρωτικά οικονομικά προβλήματα, όπως και άλλες μεσογειακές χώρες, συμπεριλαμβανομένης της εκτεταμένης φοροδιαφυγής (ευνοείται σε ένα μοντέλο παροχής υπηρεσιών).
Παράλληλα, είχε την τάση για υψηλές δημόσιες δαπάνες, ενισχυμένες από σπατάλες και διαρροές, χαρακτηριστικά ενός αναποτελεσματικού δημόσιου τομέα, κυριαρχούμενου από την κακή πολιτική και τους κακούς πολιτικούς.
Με έλλειμμα προϋπολογισμού πάνω από 15% του ΑΕΠ το 2009, κυρίως για τη χρηματοδότηση κοινωνικών δαπανών όπως οι μισθοί και οι συντάξεις του δημοσίου, η χώρα ξεχώρισε για τους λάθος λόγους.
Αξίζει να σημειωθεί ότι το όριο της ΕΕ για δημοσιονομικά ελλείμματα ήταν και είναι 3%.
Η σοβαρότητα της αναποτελεσματικότητας του δημόσιου τομέα αποκαλύφθηκε όταν προέκυψαν ζητήματα διαφάνειας και αξιοπιστίας του συστήματος: αποδείχθηκε ότι για να πληροί τα αυστηρά κριτήρια ένταξης στην Ευρωζώνη, η Ελλάδα παρουσίαζε ψευδή στοιχεία για χρόνια, υποτιμώντας τα επίπεδα χρέους και ελλείμματος.
Όταν, στα τέλη του 2009, αποκαλύφθηκε η πραγματική οικονομική κατάσταση της χώρας, οι επενδυτές πανικοβλήθηκαν, οδηγώντας σε απώλεια εμπιστοσύνης των αγορών.
Η Bild-Zeitung, γερμανική εφημερίδα με τις μεγαλύτερες πωλήσεις στην Ευρώπη, αναρωτήθηκε: «Γιατί να πληρώσουν οι Γερμανοί τα λάθη της Ελλάδας;» επιχειρηματολογώντας κατά της χρηματοδότησης του ελληνικού πακέτου διάσωσης με χρήματα των Γερμανών φορολογουμένων.
Παρ’ όλα αυτά, τέτοιες απόψεις δεν εμπόδισαν τη διάσωση.
Η διάσωση
Η Ελλάδα έπρεπε να διασωθεί, όχι μόνο για να αποφευχθεί η χρεοκοπία της, αλλά και, κυρίως, για να προστατευθεί το ευρώ από αποσταθεροποίηση και να αποφευχθεί η μετάδοση της κρίσης στην Ευρώπη.
Όπως δήλωσε η Angela Merkel, καγκελάριος της Γερμανίας (2010–2021): «Αν αποτύχει το ευρώ, αποτυγχάνει η Ευρώπη».
Η ΕΕ, το ΔΝΤ και η Ευρωπαϊκή Κεντρική Τράπεζα (ΕΚΤ) έσπευσαν σε βοήθεια.
Από το 2010 έως το 2015, προσέφεραν συνολικά τρία τεράστια πακέτα διάσωσης, ύψους περίπου 326 δισ. ευρώ, καθώς και επιπλέον 100 δισ. ευρώ σε αναδιάρθρωση του χρέους.
Οι όροι ήταν αυστηροί, το λιγότερο που μπορεί να πει κανείς, αλλά οι δανειστές υποστήριξαν ότι αυτός ήταν ο μόνος τρόπος να προσφέρουν βοήθεια.
Όπως το έθεσε η Merkel: «Η Ελλάδα πρέπει να αναλάβει την ευθύνη των οικονομικών της, αλλά η Ευρώπη πρέπει να σταθεί ενωμένη».
Οι όροι που επιβλήθηκαν στην Ελλάδα περιλάμβαναν αυστηρά μέτρα λιτότητας, όπως περικοπές δαπανών, μειώσεις συντάξεων και αυξήσεις φόρων.
Οι ευρείες μεταρρυθμίσεις που συνόδευσαν τα πακέτα διάσωσης προϋπέθεταν ζημίες για τους κατόχους ομολόγων, ενώ η Ελλάδα όφειλε να εφαρμόσει πρόσθετες μεταρρυθμίσεις και ιδιωτικοποιήσεις.
Το κοινωνικό κράτος και το σύστημα πρόνοιας υπέστησαν βαρύ πλήγμα, με σημαντικές περικοπές σε μισθούς και συντάξεις.
Πολλές επιχειρήσεις έκλεισαν και η ανεργία ξεπέρασε το 27%. Το ΑΕΠ της χώρας μειώθηκε πάνω από 25%, προκαλώντας έντονες κοινωνικές αναταραχές και μαζικές διαμαρτυρίες.
Επιβλήθηκαν κεφαλαιακοί έλεγχοι, περιορίστηκαν οι αναλήψεις μετρητών και οι διεθνείς συναλλαγές, και κάποιες τράπεζες έκλεισαν προσωρινά. Παρά τα πακέτα διάσωσης, η Ελλάδα συνέχισε να δυσκολεύεται να ανακάμψει λόγω των αυστηρών όρων.
Η καθημερινότητα στην Ελλάδα χαρακτηρίστηκε από οργή, απόγνωση και αβεβαιότητα.
Αντικατοπτρίζοντας τη δημόσια αγωνία την περίοδο που οι τράπεζες έκλεισαν και περιορίστηκαν οι αναλήψεις, η ελληνική εφημερίδα έγραφε: «Οι αποταμιεύσεις μας είναι κλειδωμένες. Η αξιοπρέπειά μας δοκιμάζεται. Το μέλλον μας είναι αβέβαιο».
Καταγράφοντας τα επώδυνα μέτρα λιτότητας που επιβλήθηκαν σε αντάλλαγμα για τα πακέτα διάσωσης, άλλη ελληνική εφημερίδα σημείωνε: «Η Ελλάδα καλείται να ματώσει για να επιβιώσει».
Η σφοδρότητα των όρων και οι επιπτώσεις τους στις ζωές των ανθρώπων και στην οικονομία της χώρας αναζωπύρωσαν το διαχρονικό και έντονο –και πάντα συναρπαστικό– δημόσιο διάλογο μεταξύ λιτότητας και τόνωσης της οικονομίας, μεταξύ ακαδημαϊκών, αναλυτών και πολιτικών.
Υποστηρίζοντας ότι οι σκληρές περικοπές δαπανών επιδείνωσαν την ύφεση, ο νομπελίστας οικονομολόγος Paul Krugman έγραψε: «Η λιτότητα στην Ελλάδα είναι πλήρης αποτυχία.
Πνίγει την οικονομία αντί να τη βοηθά να ανακάμψει».
Ωστόσο, την οικονομία πρώτα θα την πνίξει το παρόν μοντέλο… Και όπως προειπώθηκε… Όταν ο ηγέτης μιας χώρας υμνεί μια καφετζού ως υπόδειγμα «ελληνικής επιχειρηματικότητας», ίσως δεν χρειάζεται άλλη απόδειξη ότι έρχεται νέα κρίση…
ΥΓ. Δεν αξίζει στους Έλληνες, με σπουδές και υψηλές δεξιότητες, αποτέλεσμα θυσίας χρόνου και πόρων, να καταλήξουν τα γκαρσόνια… του κόσμου.
