Του Προκόπη Παυλόπουλου
Tέως Προέδρου της Δημοκρατίας, Επίτιμου Καθηγητή της Νομικής Σχολής του Εθνικού και
Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών
Τα όρια περιορισμού του συνταγματικώς κατοχυρωμένου κρατικού παρεμβατισμού
Σχόλιο στις αποφάσεις ΣτΕ (Ολ) 190-191/2022 για την κατά το Σύνταγμα έκταση του ελέγχου και της εποπτείας του Δημοσίου επί των Δημόσιων Επιχειρήσεων
Πρόλογος
Με δύο πρόσφατες αποφάσεις της Ολομέλειάς του, και συγκεκριμένα με τις αποφάσεις 190-191/2022 που αφορούν, αντιστοίχως, το κατά το Σύνταγμα νομικό καθεστώς της ΕΥΔΑΠ ΑΕ και της ΕΥΑΘ ΑΕ και της επ’ αυτών εποπτείας του Ελληνικού Δημοσίου, ως Δημόσιων Επιχειρήσεων κοινής ωφέλειας που η λειτουργία τους έχει ζωτική σημασία για την εξυπηρέτηση βασικών αναγκών του κοινωνικού συνόλου –κατά τις διατάξεις του άρθρου 23 παρ.2 εδ.β΄ του Συντάγματος– και ειδικότερα την ζωτική σημασία της ύδρευσης και αποχέτευσης στην ευρύτερη περιοχή του Λεκανοπεδίου Αττικής και της Θεσσαλονίκης, το Συμβούλιο της Επικρατείας επιβεβαίωσε την νομολογία του σχετικά με την φύση και τα όρια του κρατικού παρεμβατισμού στο πλαίσιο του εκ φύσεως φιλελεύθερου χαρακτήρα της Αντιπροσωπευτικής Δημοκρατίας, όπως αυτή οργανώνεται και λειτουργεί στο ισχύον συνταγματικό πλαίσιο.
Α. Πιο αναλυτικά, οι διατάξεις του Συντάγματος προσδιορίζουν και τις θεμελιώδεις συνιστώσες της κοινωνικοοικονομικής «ιδεολογίας» του (βλ.Προκόπη Παυλόπουλου, «Το Δημόσιο Δίκαιο στον αστερισμό της οικονομικής κρίσης», Ι, 2η έκδ., 2014, σελ.113 επ., με περαιτέρω εκτενείς παραπομπές στην νομολογία, ιδίως του Συμβουλίου της Επικρατείας), πάνω στην θεσμική και πολιτική «αντηρίδα» του Φιλελευθερισμού. Κατ’ ακρίβεια δε το Σύνταγμα στηρίζεται στις αρχές και στις αξίες της Φιλελεύθερης Αντιπροσωπευτικής Δημοκρατίας, ως θεσμικού και πολιτικού οικοδομήματος το οποίο εγγυάται την ακώλυτη άσκηση των Θεμελιωδών Δικαιωμάτων του Ανθρώπου, έτσι ώστε ο φορέας τους να υπερασπίζεται, in concreto και αποτελεσματικώς, την αξία του (άρθρο 2 παρ.1) και την ελεύθερη ανάπτυξη της προσωπικότητάς του, μέσω της επίσης ελεύθερης συμμετοχής του στην κοινωνική, οικονομική και πολιτική ζωή της Χώρας (άρθρο 5 παρ. 1).
Β. Από την άλλη πλευρά, οι ίδιες οι διατάξεις του Συντάγματος προσδίδουν στην Αντιπροσωπευτική Δημοκρατία και τα χαρακτηριστικά του Φιλελευθερισμού με κοινωνικό πρόσωπο, καθορίζοντας επακριβώς τα όρια του, κατ’ εξαίρεση πάντοτε, κρατικού παρεμβατισμού. Με κύριο στόχο την διασφάλιση της συνέχειας του Κράτους και των υπηρεσιών του, υπό συνθήκες θωράκισης της κοινωνικής συνοχής, κατ’ εξοχήν δια του σεβασμού και της εφαρμογής στην πράξη των προταγμάτων της αναλογικής Ισότητας, για την όσο το δυνατόν πιο αποτελεσματική μείωση των κοινωνικών και οικονομικών ανισοτήτων. Και στο πλαίσιο αυτό ο, πάντοτε κατ’ εξαίρεση, κρατικός παρεμβατισμός είναι σαφώς οριοθετημένος από τις διατάξεις του Συντάγματος αφενός ratione materiae. Δηλαδή είναι επιτρεπτός μόνο στο μέτρο που τούτο καθίσταται αναγκαίο για την επίτευξη των κατά τ’ ανωτέρω στόχων της συνέχειας του Κράτους και της κοινωνικής συνοχής. Και, αφετέρου, ratione temporis. Δηλαδή είναι επιτρεπτός μόνο για όσο χρονικό διάστημα ο παρεμβατισμός αυτός είναι αναγκαίος ως την επάνοδο σε ομαλές κοινωνικές και οικονομικές συνθήκες. Φυσικά με την απαραίτητη διευκρίνιση, ότι υπάρχουν μορφές κρατικού παρεμβατισμού οι οποίες, κατά το ίδιο το Σύνταγμα και εκ φύσεως, εκτείνονται χρονικώς απεριορίστως, όπως π.χ. συμβαίνει με τον κρατικό παρεμβατισμό που αφορά την οργάνωση και λειτουργία των θεσμών του Κοινωνικού Κράτους Δικαίου, καθώς και αφενός μεν την επιδίωξη εδραίωσης της κοινωνικής ειρήνης, αφετέρου δε την προστασία του γενικού συμφέροντος (βλ., ιδίως, τις διατάξεις του άρθρου 106 παρ. 1 και 2 του Συντάγματος).
Ι. Τα δεδομένα, πραγματικά και νομικά, των αποφάσεων ΣτΕ (Ολ) 190-191/2022
Η Ολομέλεια του Συμβουλίου της Επικρατείας εξέδωσε τις αποφάσεις της 190-191/2022 υπό τ’ ακόλουθα, πραγματικά και νομικά, δεδομένα: