Μάριος Μαρινάκος: Η συνεχιζόμενη αύξηση του ιδιωτικού χρέους και η οικονομική κατάρρευση της κοινωνίας που όλοι κάνουν ότι δεν βλέπουν

Με αφορμή τις δυο αποφάσεις του Αρείου Πάγου1 που ακούμπησαν το ζήτημα των servicers και εν ολίγοις απεφάνθησαν ότι δεν νομιμοποιούνται να παρίστανται ως διάδικοι και να ζητούν την έκδοση διαταγών πληρωμής ή να κινούν διαδικασίες αναγκαστικής εκτέλεσης (δηλαδή, κατασχέσεων και πλειστηριασμών) αξίζει να δούμε τι ακριβώς έχει συμβεί στο ζήτημα των πλειστηριασμών και τι μπορεί να αναμένεται στο εγγύς και απώτερο μέλλον.

Γράφει ο Μάριος Μαρινάκος, δικηγόρος παρ΄ Αρείω Πάγω

Ιστορικό και τεκμηρίωση

Παλαιότερα, με τις διατάξεις των άρθρων 10 και 11 του ν. 3156/2003 εισήχθη στη χώρα μας ένας νέος θεσμός, που ονομάσθηκε «τιτλοποίηση απαιτήσεων» και αφορά αφενός την «τιτλοποίησης επιχειρηματικών απαιτήσεων» και αφετέρου την «τιτλοποίηση απαιτήσεων από ακίνητα». Η χρήση του θεσμού της τιτλοποίησης υπήρξε διαδεδομένη από τα χρηματοπιστωτικά ιδρύματα, που άδραξαν την ευκαιρία να πουλήσουν τις μη ληξιπρόθεσμες απαιτήσεις τους από την παροχή πάσης φύσεως πιστώσεων, εξασφαλίζοντας, με τον τρόπο αυτόν, ρευστότητα2. Σκοπός του νομοθέτη δεν ήταν μόνο η εξασφάλιση της ρευστότητας των εμπορικών επιχειρήσεων, αλλά και η απαλλαγή τους από το βάρος της είσπραξης των απαιτήσεών τους. Κατά κύριο λόγο η τιτλοποίηση αφορά επιχειρήσεις που έχουν την έδρα τους στην Ελλάδα, χωρίς να αποκλείονται και ξένες επιχειρήσεις που διαθέτουν κάποιο υποκατάστημα εδώ3.

Η συνέχεια είναι γνωστή. Η χώρα εισήλθε στον καιρό των μνημονίων. Η αστοχία των μνημονιακών μέτρων4 προκάλεσε κοινωνικό και οικονομικό χάος5 και τσουνάμι Μη Εξυπηρετούμενων Δανείων (ΜΕΔ ή κατά το διεθνές, Non-Performing Loans, NPL) το οποίο αντιμετωπίστηκε μόνο μερικά μέσα από τις διατάξεις του Ν. 3869/2010 (Νόμος Κατσέλη).

Το 2015 ο νομοθέτης, με τον Ν. 4354/2015 επιχείρησε να αντιμετωπίσει το ζήτημα των Μη Εξυπηρετούμενων Δανείων. Σύμφωνα με την αιτιολογική έκθεση του Νόμου6 , κατέστη «δυνατή η δημιουργία δευτερογενούς αγοράς µη εξυπηρετούμενων δανείων. Η δημιουργία μιας τέτοιας αγοράς θα είναι ωφέλιμη τόσο για τα πιστωτικά ιδρύματα όσο και για τους οφειλέτες.

Το πιστωτικό ίδρυμα θα μπορεί να ενισχύσει άμεσα τη ρευστότητά του εισπράττοντας άμεσα ένα τμήμα της αμοιβής του, το οποίο είναι αμφίβολο αν θα το εισέπραττε µε αναγκαστική εκτέλεση και σε κάθε περίπτωση θα το εισέπραττε πολύ αργότερα. Από την άλλη πλευρά, ο δανειολήπτης θα μπορεί να λάβει από τον εκδοχέα πολύ ευνοϊκότερες προτάσεις ρύθμισης, απ’ ό,τι θα μπορούσε να λάβει από το πιστωτικό ίδρυμα, διότι ο εκδοχέας θα έχει αγοράσει την απαίτηση σε τιμή μικρότερη της ονομαστικής της αξίας και επομένως µία πρόταση ρύθμισης, που θα ήταν ζημιογόνα για το πιστωτικό ίδρυμα και δεν θα μπορούσε να προταθεί από αυτό, θα είναι κερδοφόρα για τον εκδοχέα.»

Το νομικό πρόβλημα

Από τα παραπάνω καθίσταται προφανές, ότι η τιτλοποίηση του Ν. 3156/2003 είναι μέθοδος χρηματοδότησης μιας εταιρείας, χρηματοδότηση η οποία μπορεί να γίνει μέσα από την τιτλοποίηση ακόμα και ενήμερων ή και μη εισέτι υποστατών απαιτήσεων7.

Απεναντίας, η πώληση απαιτήσεων του Ν. 4354/2015 είναι μέθοδος ελάφρυνσης των τραπεζών από μη εξυπηρετούμενα δάνεια, αφού, οι τελευταίες κατέγραφαν μεγάλες ζημιές από τα NPL, γεγονός που είχε σοβαρές επιπτώσεις στη σταθερότητα του τραπεζικού συστήµατος.

Συναφώς, εφόσον άλλη είναι η στόχευση του κάθε νομοθετήματος, άλλες είναι και οι εξουσίες που παρέχει στους εκάστοτε διαχειριστές των απαιτήσεων (servicers).

Έτσι, ο μεν Ν. 3156/2003 παρέχει εξουσία στον διαχειριστή της απαίτησης (servicer) να προβαίνει σε εξώδικες διαδικασίες ενημέρωσης, είσπραξης, όχλησης, συμβατικής ρύθμισης κλπ, ενώ ο Ν. 4354/2015 παρέχει αυξημένες εξουσίες, καθιστώντας τον servicer διάδικο σε κάθε δίκη, υφιστάμενη ή μέλλουσα, αναφορικά με την απαίτηση ή και την αναγκαστική της είσπραξη, μέσω διαδικασιών αναγκαστικής εκτέλεσης.

Το πρόβλημα ανέκυψε τη στιγμή που οι τράπεζες, προκειμένου να επωφεληθούν από τις κολοσσιαίες κρατικές εγγυήσεις του προγράμματος «Ηρακλής» (περίπου 18,5 δις), ώστε να απαλλαγούν από μεγάλο μέρος των μη εξυπηρετούμενων δανείων, αποφάσισαν να προβούν σε τιτλοποιήσεις πολλών δισεκατομμυρίων μη εξυπηρετούμενων δανείων από τα δανειακά τους χαρτοφυλάκια.

Αφού έκαναν τις τιτλοποιήσεις με βάση τον Ν. 3156/2003, στη συνέχεια, εμφανίστηκαν οι servicers αξιώνοντας να τους αναγνωριστεί ότι έχουν τις ίδιες εξουσίες που έχουν οι servicers του Ν. 4354/2015!

Σε μια προσπάθεια να δοθούν διοικητικές διευκρινίσεις για την εφαρμογή του κάθε νομοθετήματος και τις εντεύθεν εξουσίες των servicers το Υπουργείο Οικονομικών ανήρτησε στην επίσημη ιστοσελίδα του8 τα ακόλουθα

Απολύτως σύμφωνος με τα παραπάνω, με δυο αποφάσεις του, ο Άρειος Πάγος (στην ΑΠ 909/2021 μόνο ακροθιγώς, στην ΑΠ 822/2022 με εκτεταμένη αιτιολόγηση), απεφάνθη ότι οι servicers των τιτλοποιήσεων έχουν μόνο εξώδικες εξουσίες, ότι δεν έχουν εξουσίες να είναι διάδικοι και συνεπώς, δεν νομιμοποιούνται να ζητούν την έκδοση εκτελεστών τίτλων και να κινούν διαδικασίες αναγκαστικής εκτέλεσης σε βάρος των οφειλετών.

Η κρίση αυτή, ασφαλώς, έλαβε μεγάλη δημοσιότητα, ακολουθήθηκε από τα δικαστήρια της ουσίας9 και έθεσε σε κίνηση έναν ολόκληρο μηχανισμό, για την αντιμετώπιση της -απρόσμενης;- εξέλιξης, που απειλεί να «παγώσει» τους πλειστηριασμούς.

Τα πραγματικά προβλήματα

Όλα τα παραπάνω είναι μεν νομικά σημαντικά σε επίπεδο συστηματικής ερμηνείας του δικαίου της χώρας, αλλά τα πραγματικά προβλήματα παραμένουν. Ενδεικτικά:

1. Οι απώλειες του Ελληνικού Δημοσίου από την επερχόμενη νομοθετική παρέμβαση

Μια από τις συνέπειες της ΑΠ 822/2022, είναι η αλλαγή που επιφέρει στον πίνακα κατάταξης διανομής του πλειστηριάσματος.

Η αλλαγή αυτή έχει ως συνέπεια ότι το Ελληνικό Δημόσιο, ως πιστωτής (επειδή ο ιδιοκτήτης του εκπλειστηριαζόμενου ακινήτου οφείλει πχ φόρους, πρόστιμα κλπ), εισπράττει πολύ περισσότερα χρήματα από το πλειστηρίασμα, σε σχέση με αυτά που θα έπρεπε να εισπράξει, εάν οι servicers νομιμοποιούνταν ενεργητικά στη διενέργεια πράξεων αναγκαστικής εκτέλεσης και στην εντεύθεν προνομιακή είσπραξη του μεγαλύτερου μέρους του πλειστηριάσματος.

Για να το πούμε απλά, με τους ενυπόθηκους δανειστές έξω από τη διαδικασία (με τους οποίους η νομολογία εξομοιώνει και τους προσημειούχους), αυξάνεται το μερίδιο του Ελληνικού Δημοσίου στα λεφτά που προκύπτουν από κάθε γόνιμο πλειστηριασμό (συγγνώμη για τη λέξη “γόνιμος” αλλά αυτή είναι η νομική ορολογία όταν σε έναν πλειστηριασμό εμφανιστούν πλειοδότες και πλειοδοτήσουν, ενώ αντιθέτως, αν δεν εμφανιστούν πλειοδότες τον αποκαλούμε άγονο).

Η επιχειρούμενη νομοθετική λύση, αφενός μεν δεν μπορεί να γίνει απροβλημάτιστα δεκτό ότι μπορεί να αναπτύξει αναδρομικότητα, δίχως να ερευνηθεί η τυχόν αντισυνταγματικότητά της. Αφετέρου, μια νομοθετική λύση που θα λύσει το πρόβλημα υπέρ των servicers, θα σημάνει απώλειες εκατομμυρίων ή και δισεκατομμυρίων ευρώ για το Ελληνικό Δημόσιο.

2. Η συνεχιζόμενη αύξηση του ιδιωτικού χρέους και η οικονομική κατάρρευση της κοινωνίας που όλοι κάνουν ότι δεν βλέπουν και δεν αντιλαμβάνονται

Σύμφωνα με την Εurostat (2020) το 36,9% των Ελλήνων ζουν σε νοικοκυριά με καθυστερήσεις σε στεγαστικά δάνεια, ενοίκια ή λογαριασμούς κοινής ωφέλειας. Η ΕΛΣΤΑΤ διαπιστώνει αύξηση του κόστους στέγασης κατά 35% σε σχέση με τον Μάιο του 2021, λόγω αύξησης κυρίως των τιμών σε ενοίκια κατοικιών, ηλεκτρισμό, φυσικό αέριο, πετρέλαιο θέρμανσης και στερεά καύσιμα, ενώ το Κέντρο Προγραμματισμού και Οικονομικών Ερευνών, εντοπίζει ότι ο μέσος μηνιαίος μισθός στον ιδιωτικό τομέα έχει υποχωρήσει κατά 24,4% τη δεκαετία 2009-2019.

Η ΓΣΕΒΕΕ σε έρευνά του 2022 διαπιστώνει ότι πολύ μεγάλος αριθμός νοικοκυριών διαβιεί σε συνθήκες παρατεταμένης οικονομικής επισφάλειας, καθώς το μηνιαίο εισόδημα για περισσότερα από 4 στα 10 νοικοκυριά δεν επαρκεί για όλο το μήνα, αλλά για 19 ημέρες (μεσοσταθμικά), και ότι 4 στα 10 νοικοκυριά βρίσκονται σε στεγαστική κρίση, όταν ο μέσος όρος στην Ευρώπη είναι 9,2% (η δεύτερη χώρα στην Ευρώπη είναι η Βουλγαρία με 17,4%). Τέλος, σύμφωνα με τη Eurostat στο 12,1% διαμορφώθηκε ο πληθωρισμός τον Σεπτέμβριο στη χώρα μας.

Τα παραπάνω στοιχεία δεν είναι ούτε ενθαρρυντικά, ούτε ενδεικτικά μιας υγιούς οικονομίας. Η ενεργειακή κρίση, σε συνδυασμό με τον ασυγκράτητο πληθωρισμό έχουν μετατρέψει τις κατ’ εξοχήν πλεονασματικές μονάδες της οικονομίας, δηλαδή, τα νοικοκυριά σε ελλειμματικές και η επιχειρούμενη πραγματική στήριξη των εισοδημάτων εξαντλείται σε αποσπασματικά μέτρα, για την αντιμετώπιση καθημερινών αναγκών.

Μέσα σε αυτή την πραγματικότητα, οι τράπεζες αποφάσισαν να ξεκινήσουν νέο κύκλο αύξησης του ιδιωτικού χρέους, παρέχοντας δάνεια για την αγορά ακινήτου τη στιγμή του πλειστηριασμού! Δηλαδή, παρέχουν νέα «στεγαστικά» προϊόντα που δίνουν τη δυνατότητα σε όποιον ενδιαφέρεται, φυσικό ή νομικό πρόσωπο, να αποκτήσει ακίνητο μέσω της ιστοσελίδας ηλεκτρονικών πλειστηριασμών e-auction.

Με τον τρόπο αυτό, σε συνθήκες σπουδαίας οικονομικής αβεβαιότητας, οι τράπεζες αυξάνουν το ιδιωτικό χρέος, ώστε να τονώσουν το ενδιαφέρον για τους πλειστηριασμούς, για τους οποίους, η αλήθεια είναι, ότι το ενδιαφέρον είναι από ανύπαρκτο, έως μικρό.

Συμπέρασμα

Σε μια σπάνια στιγμή, που η δικανική ερμηνεία του Νόμου υπήρξε ταυτόχρονα διορατική και μπορούσε να πυροδοτήσει μια αναγκαία κουβέντα για την αντιμετώπιση του ζητήματος του ιδιωτικού χρέους, την εξυγίανση της οικονομίας και τη δημιουργία στέρεας υγιούς βάσης, στο ελάχιστο επίπεδο του κάθε πολίτη, επάνω στην οποία θα στηριχτεί ο μείζων στόχος της πραγματικής ανάπτυξη της χώρας, η κυβέρνηση φαίνεται να επέλεξε να συνταχθεί με το δίκαιο των δευτερογενών αγορών, των χρηματοοικονομικών παραγώγων και της τραπεζικής κερδοφορίας.

Είναι από αυτές τις συγκυρίες που ακούγεται επίκαιρο όσο ποτέ το ρητό του Φρεντερίκ Μπαστιά, σύμφωνα με το οποίο:

«Όταν το πλιάτσικο γίνεται τρόπος ζωής για οργανωμένες ομάδες συμφερόντων μέσα σε μια κοινωνία, τότε με τον καιρό, αυτές θα φτιάξουν ένα νομικό σύστημα που θα τις δικαιώνει και ένα ηθικό σύστημα που θα τις αξιώνει.»

Και, ως συνήθως, το μάρμαρο θα το πληρώσει ο συνήθης ύποπτος: Εμείς.

1 – ΑΠ 909/2021 και ΑΠ 822/2022 ανηρτημένη σε http://www.areiospagos.gr

2 – Σ. Ψυχομάνης, Εμπορικό Δίκαιο, 2018, σ. 379-380, όπου γίνεται μνεία ότι «η τιτλοποίηση απαιτήσεων θεωρείται ως η βασική αιτία της χρηματοοικονομικής 1296 κρίσης, που ξέσπασε στις ΗΠΑ το 2008, και εξαπλώθηκε ταχέως σε όλο τον κόσμο, με την ευρεία κυκλοφορία των εχόντων εκδοθεί «τοξικών ομολόγων», εξαιτίας της παγκοσμιοποίησης». Σύμφωνα με την αιτιολογική έκθεση του νόμου: “ υπήρξε απαραίτητη η θέσπιση στην Ελλάδα ενός σύγχρονου, πλήρους και συμβατού με την οικογένεια δικαίων στην οποία ανήκει το ελληνικό δίκαιο πλέγματος διατάξεων που θα διασφαλίζουν τη δημιουργία τόσο της χρηματιστηριακής όσο και της εξωχρηματιστηριακής αγοράς ομολόγων που εκδίδονταν στα πλαίσια ομολογιακών δανείων ιδιωτικών επιχειρήσεων, καθώς επίσης και η θέσπιση διατάξεων που να επιτρέπουν την τιτλοποίηση επιχειρηματικών απαιτήσεων και απαιτήσεων από ακίνητα (securitisation). Με τον τρόπο αυτό η Ελληνική κεφαλαιαγορά θα αποκτήσει πληρότητα προς το όφελος των επιχειρήσεων και της εθνικής οικονομίας».

3 – Κουλουριανός Θ., Ο θεσμός της τιτλοποίησης απαιτήσεων υπό τη μορφή χρηματοδότησης των επιχειρήσεων σύμφωνα με τον ν. 3156/2003, ΧρΙΔ 2016, σ. 184.

4 – Βλ την από 28-07-2016 έκθεση του του Ανεξάρτητου Γραφείου Αξιολόγησης του Ταμείου Διεθνούς Νομισματικού Ταμείου σκέψη 37, σελ 16

5 – Τεκμηρίωση στην από Απριλίου 2016 έρευνα της dianeosis

6 – Η Αιτιολογική Έκθεση του Ν. 4354/2015 βρίσκεται στην ιστοσελίδα της Βουλής των Ελλήνων

7 – Βλ αρ 10 παρ 6 Ν. 3156/2003 (ΦΕΚ Α-157/25-06-2003)

8 – Συντετμημένη διαδικτυακή διεύθυνση: https://tinyurl.com/2yfvdcw8

9 – Ενδεικτικά ΜΕφΘεσ 494/2022 δημοσιευμένη σε Ελληνική Δικαιοσύνη, τεύχος 3/2022, σελ 798-809 με σχόλιο της Εφέτου κας Ελευθερίας Κώνστα.